TARİHE YÖN VEREN
 BÜYÜK TÜRK TARİHİ

İSLAMİ DÖNEM TÜRK DEVLETLERİ

Tarihte Türkler || Karahanlılar || Gazneliler || Büyük Selçuklu Devleti || Harzemşahlar || Eyyubiler || Memlükler || Cengiz İmparatorluğu || Timur İmparatorluğu || Timur’dan Sonra Türk Dünyası

 BÜYÜK SELÇUKLULARA BAĞLI DEVLETLER
Dandanakan Savaşı ve Selçuklu Devleti'nin Kuruluşu | Büyük Selçuklu Devleti'nin Dağılışı
Büyük Selçuklulara Bağlı Devletler

Dandanakan Savaşı'ndan sonra yapılan kurultayda ülkenin çeşitli bölgelerine hanedan üyelerinin idareci olarak gönderildiğini belirtmiştik. Gönderildikleri bölgelerde, devlete bağlı  kalmak şartıyla kendi idaresini kuran bu kişiler, Melikşah'ın ölümünden sonra (1092) bağımsızlıklarını ilân etmeye başlamışlardır. Bu dönemde ülke dörde  bölünmüştür: Irak ve Horasan,  Kirman, Suriye ve Anadolu. 

Irak ve Horasan Selçukluları (1092-1194):
 Irak ve Horasan  Selçuklu Devleti'nin merkezi durumundaydı. Sultan Mehmet Tapar'dan sonra Selçuklu tahtına geçen oğlu Mahmut  tahta geçtiği sırada  amcası Sencer Horasan meliki idi. Sencer Mahmut'u tahttan indirdi ve himayesine aldı. Mahmud, merkezi Hemedan olan Irak Selçuklu Devleti sultanlığına getirilirken, Sencer büyük sultan sıfatıyla Horasan'daki Merv'de tahta oturdu. (1119) Irak Selçukluları, Azerbaycan'dan Fars bölgesine, Horasan Selçukluları ise Maverâünnehir'den Afganistan'a kadar uzanan bölgeleri içinde barındırmaktaydı. Irak Selçuklularının son sultanı III. Tuğrul devrinde yönetim aslında atabeylerin  eline geçmişti. Sultan Tuğrul'un Harezmşah Tekiş'e yenilmesiyle Irak Selçuklularının toprakları Harzemşahlara geçti (1194).

 Kirman Selçukluları ( 1092-1187):
 Çağrı Bey'in  oğlu Kavurd , Selçukluların Kirman kolunun başı idi. İran'ın güneyinde yer alan Kirman'dan başka Fars,  Hürmüz ve Umman'ı da zapt etmişti. Birkaç kez isyan eden Kavurd Sultan Melikşah tarafından boğdurulmuştu. Yerine geçen oğulları Selçuklulara bağlı kaldılar. Bir ara Gurlular'ın hâkimiyetine giren Kirman Selçuklularına Oğuz Başbuğu Dînar tarafından son verilmiştir (1187).

 Suriye Selçukluları ( 1092-1117):
 1077 yılından beri Suriye Selçuklu meliki olan Tutuş, kendini sultan ilân ederek, Berkyaruk'un üzerine yürümüş, fakat yenilmişti (1095). Oğullarından Rıdvan Halep'te, ve Dokak Şam'da hâkimiyetlerini ilân ettiler. Halep hakimi Rıdvan Haçlılarla mücadele etti. Bir ara sınırlarını Güney Anadolu'ya kadar genişletti. 1117'ye gelindiğinde her iki bölgede de hâkimiyet, atabeylerin eline geçmişti.

Türkiye Selçukluları (1075-1308):
 Türkiye Selçukluları kolu, Arslan Yabgu'nun oğlu Kutalmış'ın neslindendir.  Kutalmış'ın  oğlu Süleyman Şah  1075'te İznik'i almış ve oğlu I. Kılıçarslan burada hükümdarlığını ilân  etmiştir (1092). Daha sonraları Konya başkent olmuştur. Türkiye Selçukluları İlhanlılar tarafından ortadan kaldırılmıştır (1308).

Atabeylikler:
Ülke idaresini öğrenmek  için çeşitli bölgelere gönderilen şehzadeleri eğitmek  ve onlara vekillik etmekle görevlendirilen tecrübeli komutanlara atabey denilmektedir. Atabeyler Selçuklu Devleti'nin zayıfladığı  zamanlarda bölgedeki gücünü ve nüfuzunu artırarak, idareyi tamamen ellerine geçirmişlerdir. Böylece atabeylik adı verilen sülâleler ortaya çıkmıştır. Büyük  Selçuklular zamanında ortaya çıkan atabeylikler şunlardır:

Salgurlular  (1147-1284):
Oğuzların  Salgur (Salur) boyundan  Atabey Sungur tarafından kurulmuştur. Güney İran'daki Fars bölgesinde kurulduğu için Fars Atabeyliği olarak da bilinir. Merkezi  Şiraz idi. İlhanlıların hâkimiyetinden sonra 1284'te sülâle  sona ermiştir.

İldenizoğulları (1146-1225):
İldenizliler veya  Azerbaycan Atabeyliği de denir. Kıpçak Türklerinden Şemseddin İl-deniz'in kurduğu Atabeyliğin merkezi Tebriz idi. Zamanla çok güçlenen ildenizliler, Azerbaycan'dan başka bütün Irak'a, Hemedan  ve İsfahan'a da hâkim oldular. Celâlettin Harzemşah 1225'de Tebriz'i ele geçirince  bu atabeylik sona ermiş oldu.

Beg-Teginoğulları (1146 -1232):
 Musul Atabeyi Zengî'nin valilerinden Beg-tegin oğlu Zeyneddin Ali Küçük tarafından kurulmuştur. Merkezi Erbil olup, Şehr-i Zor, Hakkari, Sincar ve Harran atabeyliğin sınırları içerisindeydi. Ülkeyi 44 yıl  başarıyla yöneten Kök-Böri, Anadolu  Selçuklularına bağlıydı. Ölünce, vasiyeti gereği Erbil Abbasi halifeliğine verildi (1225).

Böriler (Şam Atabeyliği) (1128-1154):
Suriye Selçukluları'nın Şam kolu, Atabey Tuğtekin tarafından yönetiliyordu. Oğlu Tacü'l-mülk Böri babasının ölümü üzerine  idareyi ele  aldı. Pek güçlü olmayan  bu atabeylik, Zengî Atabeyi Nureddin Mahmut tarafından ortadan kaldırıldı  (1154).

Zengîler (1127-1259):
Melikşah'ın Halep Valisi  Ak-Sungur'un oğlu İmadeddin Zengi'nin Musul valiliğine getirilmesiyle kuruldu (1127). Haçlılara karşı verdikleri mücadelelerle öne çıkmışlardır. İmadeddin Zengî, Haçlılardan Urfa'yı alınca Avrupalılar II. Haçlı Seferi'ni düzenlemişlerdir (1137). Zengî'nin ölümünden sonra atabeylik  Musul ve Halep olmak üzere iki kola ayrıldı (1146). Halep'teki oğlu Nureddin Mahmut haçlı kontluklarına karşı başarılı mücadeleler verdi. Şam'daki Börileri kendine bağladı. Haçlılarla iş birliği yapan Mısır Fâtımî Devleti'ni ortadan kaldırdı (1171). Nureddin Mahmut ölünce atabeylik Eyyûbî  ailesine intikal etti (1174). Nihayet 1259'da  İlhanlılar atabeyliğin tamamını işgal ettiler.

<<< geri

ileri >>>